©: Hendrik van Kampen

Het esdorp Orvelte is gesticht in de middeleeuwen, waarschijnlijk als dochternederzetting van Westerbork. Het dorp heeft zich ontwikkeld op hoger gelegen zandgronden langs de oude weg tussen Westerbork en Zweeloo. In een document uit 1362 werd het dorp Oervelde genoemd, wat zou kunnen betekenen dat de nederzetting aan de overkant van een veld lag.

De bebouwing concentreerde zich langs de huidige Dorpsstraat en Schoolstraat. De grote veelhoekige brink ligt bij de kruising van de Schapendrift en de Flintenweg. Aan het Oranjekanaal bij Orvelte stond van 1917 tot en met 1968 de enige vlasfabriek van Drenthe.

In de tweede helft van de twintigste eeuw had Orvelte nog altijd een authentiek esdorpenkarakter met meerdere Saksische boerderijen.

Niet voor niets werd het dorp in 1967 aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De gemeente Westerbork besloot daarop van Orvelte een museumdorp te maken en het voortaan te beschouwen als levend monument van de Drentse historie. Om dit doel te bereiken werd de Stichting Orvelte opgericht en in 1969 werd het nieuwe bestemmingsplan goedgekeurd: Orvelte moest een oud-Saksisch cultuurmonument worden.

Orvelte werd heringericht, waarbij de kadastrale kaart uit 1832 als uitgangspunt diende.

Van de zeventien boerderijen die het dorp in de negentiende eeuw telde, resteerden er nog acht. Men besloot daarom oude Saksische boerderijen uit andere dorpen naar Orvelte te verhuizen, om op die manier het dorp zo nauwkeurig mogelijk na te bouwen. Daarnaast werden de straatverlichting en de bestrating aangepast en werden de essen rond het dorp opnieuw ingedeeld. Ook de brink en de bijbehorende grote dobbe werden geherstructureerd en auto’s mochten niet meer in dit deel van Orvelte komen. Het waren met name de oorspronkelijke bewoners die de transformatie tot toeristisch negentiende-eeuws museumdorp met argusogen volgden.

Aan de Flintenweg vinden we één van de oudste boerderijen van Orvelte. Boerderij Bruntingerhof stond oorspronkelijk in Bruntinge, maar is in 1973 naar Orvelte verhuisd.

Het gebouw met rieten dak dateert uit de zestiende eeuw en is rond 1728 uitgebreid met een voorkamer. Het schuurgedeelte is gedecoreerd met geknoopt stro. Elders in het dorp staan vooral achttiende- en negentiendeeeuwse hallenhuisboerderijen, met name aan de Dorpsstraat, Schoolstraat, Flintenweg en Brugstraat. Een aantal van deze boerderijen heeft nog een schaapskooi of een losstaande stookhut op het erf staan.

In het dorp kan men kennismaken met diverse oude ambachten. Aan de Dorpsstraat staat de smederij die in 1974 naar Orvelte is verplaatst. Hij is gebouwd in 1837. Verder zijn er onder meer een glasblazerij, klompenmakerij, houtzagerij en handzeefdrukkerij. Tussen 1899 en 1908 had Orvelte een eigen coöperatieve zuivelfabriek genaamd De Onderneming. Hier werd met handkracht boter vervaardigd. Na de sluiting werd de productie verplaatst naar Westerbork. Aan de Melkweg is sinds 1985 een kaasmakerij en zuivelmuseum gevestigd.

Daarnaast zijn in en om Orvelte tientallen nostalgische winkeltjes, restaurantjes en overnachtingsmogelijkheden.

Aan de Schapendrift staat de schaapskooi van de Schaapskudde Westerbork. Deze Schoonebeeker Heideschapen begrazen de weilanden rond Orvelte. Staatsbosbeheer beheert een groot deel van het Orvelter landschap en probeert dit te herstellen volgens de negentiendeeeuwse situatie met kleine essen, groenlanden en heideterreinen. Aan de andere kant van het Oranjekanaal ligt het bos-, heide- en stuifzandgebied Orvelterzand. Dit terrein, een restant van het oorspronkelijke Orvelterveld, grenst in het noorden aan de Boswachterij Schoonlo en wordt begraasd door Schotse Hooglanders. ■

Colofon

Bron: Noordboek

© Foto voorblad: Hendrik van Kampen