©: Hendrik van Kampen

Paterwolde ontstond aan het eind van de middeleeuwen als agrarische nederzetting op hoger gelegen zandgronden, nadat begonnen werd met de ontginning van de noordelijke venen. Paterswolde komt in offciële documenten uit 1447 voor als Potterwolde. Het Paterswoldsemeer is pas ontstaan na 1740, toen men op grote schaal begon met de afgraving van het laagveengebied ten noorden van het dorp.

Van boerengehucht veranderde Paterswolde in de loop van de negentiende eeuw in een aantrekkelijk dorp. In de achttiende en negentiende eeuw lieten rijke families uit Groningen hier en in Eelde hun buitenhuizen bouwen.

Deze bijzondere groep landhuizen vormen gezamenlijk een beschermd dorpsgezicht. Aan de Hoofdweg staat nog de voormalige havezate Vennebroek. Het woonhuis is gebouwd in 1848, ter vervanging van een ouder huis dat hier al in de zeventiende eeuw stond. Op het terrein van Vennebroek staan een opvallende boerenschuur en een koetshuis, beide witgepleisterd en rond 1915 gebouwd.

Aan de Lemferdingerlaan staat het schathuis van het oorspronkelijke Huis Lemferdinge.

Deze havezate raakte in 1811 dusdanig beschadigd dat hij moest worden afgebroken. Later verdween ook één van de twee overgebleven bouwhuizen. Het witgepleisterde pand dat er nu nog staat is in de negentiende eeuw meermalen verbouwd. Even verderop aan de Lemferdingerlaan staan nog een buitenhuis en boerderij De Duinen. Het oorspronkelijke Huis De Duinen is afgebroken in 1750 en rond 1820 verrees ook hier een nieuw, witgepleisterd pand. Rond het voormalige Huis De Braak aan de Hoofdweg is begin negentiende eeuw een Engelse landschapstuin aangelegd. Tegenwoordig is deze tuin, met hertenkamp en doolhof, toegankelijk voor publiek. De tuin biedt leefruimte aan bijzondere vogels en runderen.

Eind negentiende eeuw kreeg Paterswolde steeds meer eigen voorzieningen. Middenstand vestigde zich rond de kruising van de huidige Hoofdweg met de VennerstraatDuinstraat en het dorp kreeg een eigen school. Naast de voormalige havezaten en bijbehorende landgoederen staan in Paterswolde nog een aantal bijzondere woonhuizen die gebouwd zijn omstreeks 1900. Sommige van deze villa’s hebben namen, zoals De Woldhorst en Frisia aan de Groningerweg, Villa Java aan de Hoofdweg, Villa Nova aan de Novastraat en Weltevreden aan de Frieselaan.

Rond 1960 kreeg Paterswolde een eigen kerk, de gereformeerde kerk aan de Hoofdweg. Dit is een zaalkerk met een plat dak en een klokkentoren. Tot die tijd was het dorp voor alle diensten aangewezen op Eelde. In het raadhuis aan de Burgemeester J.C. Legroweg zetelde vanaf 1939 het bestuur van de gemeente Eelde. Bij de gemeentelijke herindeling van 1998 verloor het gebouw haar functie.

Na de bouw van het Familiehotel in 1887 aan de rand van het Kluivingsbos, werd het merengebied steeds aantrekkelijker voor dagjesmensen en watersportliefhebbers. In de jaren zeventig van de vorige eeuw is het Paterswoldse meer aan de noordkant uitgebreid met het Hoornse Meer, dat ontstond door zandafgraving ten behoeve van de aanleg van de snelweg Groningen-Assen. De herinrichting van het meer zorgde voor nieuwe attracties en horecagelegenheden. Het Familiehotel kreeg in 1988 het predikaat koninklijk vanwege het honderdjarig bestaan.

Door de veranderingen verdween het oorspronkelijke agrarische karakter van Paterswolde. Het dorp kreeg kleine industrie, onder meer confectie en botenbouw. Vanaf 1885 werd tuinbouw belangrijk in Paterswolde, met name de verbouw van de wat luxere groenten en fruit. De productie van bloemen is ook fink toegenomen, met name de teelt van hortensia’s en azalea’s. Na de Tweede Wereldoorlog zijn Paterswolde en Eelde door uitbreidingen aan elkaar vastgegroeid. ■

Colofon

Bron: Noordboek

© Foto voorblad: Hendrik van Kampen